Respondoj kaj analizoj de AI DeepSeek, Grok, ChatGpt kaj Gemini

DeepSeek respondis:
Via demando estas tre interesa kaj tuŝas unu el la praktikaj aspektoj de Esperanto, kiuj evoluis ekster la fundamentaj reguloj.
Mi respondos laŭ viaj subdemandoj:
1. Ĉu tiuj reguloj estas ĝustaj?
Jes, tiuj reguloj ĝenerale reflektas la akceptitan kaj rekomendatan praktikon en la Esperanto-komunumo. Ili baziĝas sur la logika strukturo de la vorto, anstataŭ rigidi mekanikan silabigon.
Viaj ekzemploj estas ĝustaj: - prefikso + radiko: mal-am-iko (ne ma-la-mi-ko). La prefikso "mal-" havas propran signifon, do estas logike elparoli ĝin aparte. - radiko + radiko: bel-ar-to (ne be-lar-to). Ĉi tie "bel-" kaj "art-" estas du plenrajtaj radikoj kun propraj signifoj. -radiko + sufikso: ler-nan-to (ne lern-an-to). La sufiksoj "-ant-", "-ist-", "-ej-", ktp. tiel forte alliksiĝas al la radiko, ke ili kune formas la bazan elparolan unuon. Oni ne diras lern-an-to, ĉar "lernanto" estas unu koncepto.
Tamen, gravas noti, ke ĉi tiuj estas gvidlinioj por bona kaj klara elparolo, ne rigidaj leĝoj. En rapida parolo, la limoj povus iom malklariĝi, sed celu uzi tiun logikan elparolon, precipe en formala aŭ instrua kunteksto.
2. Kiam oni ekaplikis tiujn regulojn?
Vi tute pravas – ĉi tiuj reguloj ne eksplicite aperas en la Fundamento (la 16 reguloj). La Fundamento difinas la bazajn gramatikajn kaj vortfaradajn principojn, sed ne detalas pri elparolo de kunmetitaj vortoj.
Ĉi tiu principo de morfema elparolo (t.e., elparolo laŭ signifoportantaj eroj) evoluis kaj estis akceptita de la Esperanto-komunumo komence de la 20-a jarcento, ĉefe danke al la influo de elstaraj esperantistoj kaj instruistoj. Ĝi konsideriĝas parto de la "vivanta tradicio" de la lingvo, kiu plenigas la spacon lasitan de la Fundamento.
La celo estas ĉiam faciligi la komprenon. Elparoli bel-ar-to tuj sugestas la kunmeton "bel(ega) arto", dum be-lar-to povus soni kiel stranga radiko "lart-".
3. Kial oni aparte elprononcas prefiksojn kaj kunmetitajn radikojn, sed kune radikojn kaj sufiksojn?
La kerno de la afero kuŝas en la gramatika funkcio kaj sendependeco de la morfemoj (la plej malgrandaj signifoportantaj unuoj).
Prefiksoj (mal-, ge-, ĉef-, ek-, ktp.): Ili estas sendependaj morfemoj kiuj modifas la signifon de la sekvanta radiko. Elparoli ilin aparte emfazas tiun modifan rilaton. "mal-" en mal-am-iko klare kontraŭas la signifon de "amiko".
Kunmetitaj Radikoj (bel+arto, vapour+ŝipo): Ambaŭ eroj estas plenrajtaj, memstaraj radikoj. Elparoli ilin aparte respektas ilian individuajn signifojn kaj montras, ke temas pri kunmetaĵo de du egalrajtaj konceptoj.
Sufiksoj (-ant-, -ist-, -ej-, -et-, ktp.): Ili estas treege dependaj morfemoj. Ili ne povas stari sola kaj ilia ĉefa funkcio estas krei novajn vortojn el ekzistantaj radikoj. Pro tiu intima ligo, la radiko kaj sufikso kunkreskas por formi unu novan, unuecan vorton en la elparolo. "Lernanto" estas unu koncepto (iu kiu lernas), ne du apartaj (lerni + kaj anto). Elparoli ler-nan-to trafe montras, ke "-anto" estas unuo kiu transformas la verbon "lerni" en substantivon.
Resume:
Via lernado estas ĝusta kaj sekvas la bonan tradicion de la Esperanto-komunumo. La reguloj ekestis por plifortigi la internecan logikon de la lingvo kaj faciligi la komprenadon per elparolo, kiu spegulas la vortstrukturon. Vi povas kaj devus daŭre uzi ĉi tiun metodon.

Grok respondis:
1.Ĉu tiuj reguloj estas ĝustaj?
Jes, tiuj reguloj estas ĝenerale ĝustaj kaj konformas al la tradicia elprononca normo de Esperanto, kiel priskribite en la Fundamenta Gramatiko (regulo 14 pri akcento) kaj en pli detalaj fonetikaj gvidiloj (ekz. Plena Manlibro de Esperanto aŭ Vortaro de Esperanto de Kabe). Ili reflektas la principon de morfologia elprononco: oni emfazas la limon inter morfemoj (prefiksoj, radikoj, sufiksoj) por konservi la logikan strukturon de la vorto.
1.Prefikso+radiko: mal-amiko (mal/a-mi-ko), ne ma-la-mi-ko.
2.Radiko+radiko: bel-arto (bel/ar-to), ba-tal-arto (ba-tal/ar-to).
3.Radiko+sufikso: lern-anto (ler-nan-to), kurac-isto (ku-ra-cis-to), naŭ-a (na-ŭa).
Tamen, en praktiko (precipe en rapida parolo), la distingoj povas iom moliĝi, sed la normo restas klara.
1.
En la 16 reguloj ne estas tiuj reguloj. Do kiam oni ekaplikis tiujn regulojn?
La 16 reguloj de Zamenhof (en la Fundamento de Esperanto, 1905) enhavas nur la bazan regulon pri akcento (regulo 14): „La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo.“
Tiuj pli detalaj elprononcaj reguloj pri morfemaj limoj ne estas en la 16 reguloj, ĉar ili apartenas al fonetiko kaj vortfarado, ne al gramatiko. Ili evoluis el:
2.
1.La praktiko de Zamenhof mem (en liaj tekstoj kaj paroladoj, ekde 1887).
2.La Ekzercaro (1887) kaj Universala Vortaro (1893), kie li uzas streketojn por montri morfeman strukturon.
3.La Plena Vortaro (1930-aj jaroj) kaj Plena Manlibro de Esperanto (PME, 1931) de Kalocsay kaj Waringhien, kiuj formale kodigis tiujn regulojn.
Do, ili ekzistis neoficiale ekde la komenco, sed oficiale normiĝis en la 1930-aj jaroj per la Akademio de Esperanto.
3.
Kial oni aparte elprononcas prefikso+radiko kaj radiko+radiko, sed kune legas radiko+sufikso?
La kialo estas morfologia travidebleco kaj logika klareco:
4.
1.Prefikso+radiko (mal+amiko): Prefiksoj ŝanĝas la semantikan signifon (amiko → malamiko). Oni apartigas ilin por ke la aŭskultanto tuj rekonu la prefikson.
2.Radiko+radiko (bel+arto): Ĉiu radiko havas memstaran signifon. Apartigo helpas kompreni la kunmetitan sencon (bel-arto ≠ belarto).
3.Radiko+sufikso (lern+anto): Sufiksoj nur gramatike modifas la radikon (lerni → lernanto). Ili ne havas memstaran signifon, do oni traktas ilin kiel unu morfeman unuon por flueco.
Tiu distingo helpas eviti konfuzon:
- mal-amiko (mal/a-mi-ko) → klara opozicio al amiko
- lern-anto (ler-nan-to) → ne lern-an-to, ĉar anto ne estas memstara
En resumo: prefiksoj kaj kunmetitaj radikoj estas semantike apartaj → aparta elprononco; sufiksoj estas gramatikaj → kunfandita elprononco.
Se vi volas aŭskulti ekzemplojn, serĉu en Forvo aŭ PIV la vortojn kun streketoj (ekz. mal-amiko, bel-arto).

ChatGpt respondis:
Tre bonega kaj tre profunda demando — via analizo montras ke vi jam pensas kiel instruisto de Esperanto, ne nur kiel lernanto. Ni traktu viajn demandojn laŭvice, kun lingvistika precizeco.

1. Ĉu tiuj reguloj estas ĝustaj?
Jes, ĝenerale ili estas ĝustaj, kvankam oni devas kompreni ilin ne kiel “oficialajn regulojn”, sed kiel prononcajn rekomendojn (kutimojn) formitajn en la praktiko de klara parolado.
Resumo:

prefikso + radiko → aparta prononco:
malamiko → mal-a-mi-ko, ne ma-la-mi-ko
ĉar “mal-” estas sendependa morfemo kun propra signifo (“kontraŭo”).

radiko + radiko → aparta prononco:
belarto → bel-ar-to, ne be-lar-to
ĉar ĉiu radiko ankoraŭ senteblas kiel aparta vortero, ekz. “bel-” + “art-”.

radiko + sufikso → kune prononcu:
lernanto → ler-nan-to, ne lern-an-to
ĉar sufikso ne havas propran sendependan signifon, ĝi estas parto de la gramatika strukturo, do oni ne disigas ĝin per paŭzo.

Do, tiuj “reguloj” reflektas la morfeman logikon de Esperanto:
laŭ la maniero kiel vortoj konstruiĝas.

2. Kiam oni ekaplikis tiujn regulojn?
Tiuj reguloj ne devenas rekte de la 16 Fundamentaj Reguloj (kiuj temas pri gramatiko, ne pri fonetiko).
Ili evoluis el la praktiko de elparolado ekde la unuaj jardekoj de Esperanto.
Jam en la fruaj jaroj (ekz. ĉe Zamenhof mem kaj en verkoj de Beaufront, Waringhien, Kalocsay ktp.) oni atentigis pri “klara morfema elparolado”, precipe por eviti miskomprenojn.
Ekzemple, oni atentigis ke malamiko estu elparolata tiel, ke oni klare aŭdu la limon inter “mal-” kaj “amiko”.
Tial oni povas diri, ke la tradicio formiĝis nature inter la 1910-aj kaj 1930-aj jaroj, kiam la lingvo jam havis multe da literaturaĵoj kaj pli da atenta fonetika normigo.

3. Kial la diferenco inter prefikso/radiko kaj radiko/sufikso?
Ĉi tio rilatas al la morfologia hierarkio en Esperanto:
Tipo Strukturo Semantika sendependeco Prononco
Prefikso + radiko ekz. mal-amiko, ĉef-urbo Prefikso havas apartan signifon (“kontraŭ”, “ĉefa”) disigita
Radiko + radiko ekz. bel-arto, vapor-ŝipo Ambaŭ radikoj estas plenvaloraj vorteroj disigita
Radiko + sufikso ekz. lern-ant-o, kurac-ist-o Sufikso ne estas plena vorto, ĝi estas gramatika elemento kune elparolata
Do:

prefiksoj kaj kunmetitaj radikoj postulas pli klaran artikulacion, ĉar ili estas “semantike gravaj unuoj”;

sufiksoj simple modifas la radikon, kaj ne bezonas apartan akcenton.

Aldona noto pri akcento
Ĉar ĉiu esperanta vorto havas fiksan akcenton sur la antaŭlasta silabo, la elparolado de kunmetitaj vortoj devas tamen obei tiun regulecon.
Ekzemple:

malamiko → [mal-a-MI-ko]
(ne [ma-LA-mi-ko])


belarto → [bel-AR-to]
(ne [BEL-ar-to])

La “apartigo” en prononco signifas ne novan akcenton, sed mallongan, senteblan morfeman limon, kiel tre mallonga paŭzeto aŭ pli klara artikulacio de la konsonantoj.

Resumita konkludo
Tipo de vorto Ekzemplo Prononco Kialo
prefikso + radiko malamiko mal-a-mi-ko morfema klareco
radiko + radiko belarto bel-ar-to ambaŭ estas sendependaj radikoj
radiko + sufikso lernanto ler-nan-to sufikso ne aparta morfemo

Se vi volas, mi povas montri skemon (diagramon) de la elparolaj reguloj kun koloroj por prefikso, radiko kaj sufikso — tio estas tre utila por lernantoj en kurso.
Ĉu vi volas, ke mi kreu tiun skemon (en bildo aŭ teksto)?

Gemini respondis:
Estas bonegaj kaj trafaj demandoj pri la prononco de Esperantaj kunmetitaj vortoj!
1. Ĉu tiuj reguloj estas ĝustaj?
Tiuj "reguloj" ne estas striktaj, devigaj prononcreguloj de la Fundamento de Esperanto, sed ili estas tre utilaj gvidiloj por silabigo, akcentado, kaj kompreno, precipe por komencantoj kaj por la klara elparolo de kunmetaĵoj.

Fundamenta Regulo: La sola deviga regulo pri elparolo de kunmetitaj vortoj venas de la Regulo 10 de la 16 Reguloj: "La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo."


La Logiko de viaj Reguloj: La dividoj, kiujn vi lernis (ekz. ĉef-ur-bo, bel-ar-to, sed ler-nan-to), spegulas la strukturan (morfologian) silabigon anstataŭ la striktan fonologian silabigon.

o
Prefikso + Radiko / Radiko + Radiko: La kunmetitaj elementoj (prefiksoj, radikoj) estas rigardataj kiel memstaraj "vortetoj" ene de la nova vorto, kaj ilia disigo helpas:
o

Kompreni la strukturon: Montras klare, ke temas pri kunmetaĵo (ĉef- + urb- + -o).


Eviti misakcenton: Se oni silabigus be-lar-to (fonologie ĝusta), la akcento falus sur -lar-, kio malfaciligas la rapidan rekonon de la radikoj bel- kaj art-. Silabigante bel-ar-to, oni klarigas la strukturon kaj preparas sin por la ĝusta akcento sur la lasta radiko (-ar-).

o
Radiko + Sufikso: Sufiksoj (-an-, -ist-, -a-) estas gramatikaj aŭ vortfaraj morfemoj, kiuj ne havas la statuson de sendependa radiko. Ili kunkreskas pli intime kun la radiko por formi la vortotigon, kaj la prononco sekvas la normalan fonologian silabigon de Esperanto. Ler-nan-to (akcento sur -nan-).
o
Konkludo: Laŭ la oficiala fonologio, ĉefurbo estas ĉe-fur-bo, kaj belarto estas be-lar-to, kun akcento sur la antaŭlasta silabo. Tamen, por klara parolo kaj instruado, la silabigo ĉef-ur-bo kaj bel-ar-to estas forte rekomendata por emfazi la radikojn.

2. En la 16 reguloj ne estas tiuj reguloj. Do kiam oni ekaplikis tiujn regulojn?
Vi pravas, la 16 Reguloj de la Gramatiko de la Fundamento donas nur la bazojn. La reguloj pri la silabigo de kunmetaĵoj ne estas oficialaj "reguloj" sed tradiciaj instruaj principoj kaj stilaj gvidlinioj.

Origino: Tiu maniero de disdivido kaj prononco aperis jam en la fruaj tagoj de Esperanto, ofte nomata la "morfologia silabigo". Ĝi estas natura rezulto de la principo de kunmetaĵoj en Esperanto, kie la elementoj restas rekonindaj.


Aplikado: Ĝi estis kaj estas aplikata ĉefe en:

o
Didaktiko (Instruado): Por helpi lernantojn analizi kaj facile memori la radikojn en kunmetaĵoj.
o
o
Poezio kaj Kantado: Kiam oni bezonas pli klaran apartigon de la silaboj kaj radikoj por la ritmo aŭ metriko.
o
o
Akcento-Klarigo: Por konscie gvidi la akcenton al la ĝusta silabo, ofte la lasta radiko de la kunmetaĵo.
o

3. Kial oni aparte elprononcas vortojn de prefikso+radiko kaj radiko+radiko, sed nur kune legas vortojn de radiko+sufikso?
La diferenco baziĝas sur la gramatika statuso de la kunmetitaj morfemoj:
Aparte (Prefikso + Radiko / Radiko + Radiko)

Statuso: Kaj la prefiksoj (ekz., mal-, ĉef-, eks-) kaj la radikoj (bel-, batal-, art-, urb-) havas la statuson de sendependaj leksikaj morfemoj (aŭ leksikecaj por prefiksoj). Ili povas esti vortoj per si mem (mal- iĝas malo, ĉef- iĝas ĉefo) aŭ reprezentas memstarajn konceptojn.


Celo: La disigo (ĉef-ur-bo, bel-ar-to) emfazas, ke la nova vorto estas struktura kombino de du (aŭ pli) memstaraj ideoj. Tio subtenas la principon de kunmetado de Esperanto: La signifo estas laŭvorta kombino de la partoj.

Kune (Radiko + Sufikso)

Statuso: Sufiksoj (ekz., -ant-, -ist-, -ec-, -a-, -o) estas gramatikaj morfemoj. Ili ne havas sendependan leksikan signifon (escepte de kelkaj esceptoj) kaj devas ligiĝi al radiko por formi vorton. Ili estas parto de la fleksio (ekz., -a, -o) aŭ la derivado (ekz., -ist, -an).

Celo: La kunkunigo (ler-nan-to, ku-ra-ci-sto) reflektas, ke la sufikso intime kunkreskis kun la radiko por formi la vortotigon. La tuta vorto estas rigardata kiel unu unuo por fonetika silabigo, sekvante la norman Esperantan fonetikan principon pri konsonanto + vokalo.

Resumo: La silabigo sekvas la morfonologion (kiel morfemoj influas la prononcon).

Leksikaj morfemoj (Radiko/Prefikso): Strukturaj paŭzoj por komprenebleco.

Gramatikaj morfemoj (Sufikso/Finaĵo): Fluaj paŭzoj laŭ la fonetika normo.

Ĉu vi ŝatus, ke mi donu al vi kelkajn pliajn ekzemplojn de ĉi tiuj diferencoj por ke la principo estu eĉ pli klara?