世界语创始人柴门霍夫
对于国际辅助语——世界语(Esperanto)的创始人柴门霍夫(L.L. Zamenhof)这个名字,我们都不会陌生,当今世界上的各个国家,几乎都有世界语协会或学会这样的组织,而国际世界语协会(Universala Esp-Asocio)还同联合国教科文组织(UNESCO)建立起咨询关系。可见柴氏天才的创造结晶——世界语,已经成为人类社会一种独特的文化现象。
柴门霍夫1859年7月15日出生在波兰比亚里斯多克(Bjalistok)一个犹太人家庭,是马克·柴门霍夫(Marko Zamenhof, 1837-1907)和罗莎丽雅(Rozalja, 1839-1892)夫妇的第一个孩子。父亲是一位中学教师,母亲是心地善良的家庭主妇。比亚里斯多克那时属于沙俄治下的波兰—立陶宛公国,他的父亲就出生在立陶宛的维尔纽斯(Velno / Vilnius),他特别喜爱吟诵波兰“民族诗人”密茨凯维支(Adam Mickiewicz, 1789-1855)的诗:
Litvo! Patrujo mia! Simila al sano,
Vian grandan valoron ekkonas litvano,
Vin perdite. Belecon vian mi admiras,
Vidas ĝin kaj priskribas, ĉar mi hejmsopiras…
(trad. A. Grabowski)
他的故乡是一个多民族集聚的小城,居民中较多的有德国人、俄罗斯人、波兰人和犹太人,分居在各自的区域里。由于民族的习俗、语言、宗教信仰和政治地位不同,各民族之间的纠纷不断,犹太人更是被歧视。少年的柴门霍夫看到这种民族纷争,甚至流血的场面,内心非常痛苦。他想到这主要是由于相互语言不通,导致相互的不理解所致。于是,他就萌生了创造一种“中立的”(la neŭtrala),不是哪一民族独自的语言,方便各民族的人们之间的交流,达到相互理解,促成社会生活和谐的愿望。
上了中学,他在课余时间里,就把自己的这一愿望付诸实践——开始编写这个“中立的”语言方案。到了1878年的假期,他的第一个方案基本完成了,取名为“Lingwe Uniwersala”,包括:“一部语法、一部词典、几篇翻译作品,甚至还有原创的诗。”(unu gramatiko, unu vortaro, kelkaj tradukaĵoj kaj eĉ originalaj versoj.)⑴ 他中学毕业在即,父亲要他上大学读医学——当医生是在沙俄时代种族歧视政策下,犹太人能得到的最体面的职业了。父亲反对他去搞什么“中立的”语言,认为这是浪费时间和精力的幻想,会影响他的学业。父子协商后,柴门霍夫答应父亲在求学期间终止这种语言研究,把自己语言方案的手稿交给父亲保管,等到他大学毕业后再还给他。
他到莫斯科大学医学系去学习了,可是父亲违背诺言,烧掉了他的手稿,这可是他心血的结晶啊!于是,目标始终如一的他,收回对父亲的承诺,重新开始他的“人造的中立语”创造。他是在孤寂的情况下独自工作,很难得到周围的人理解和同情,他用自己创造的语言,写了一首诗“我的思想”(Mia Penso),表达自己的为理想而献身的情感:
Fajron sentas mi interne, vivi ankaŭ mi deziras, –
Io pelas min eterne, se mi al gajuloj iras…
Se ne plaĉas al la sorto mia peno kaj laboro –
Venu tuj al mi la morto, en espero – sen doloro!
1881年5月,他通过了莫斯科大学的考试。他返回华沙,在华沙大学医学系继续攻读,1884年大学毕业。经过艰辛的努力,“1885年,那一年他获得了医生的资格,他已经把世界语定型成我们都熟悉了的它的词汇和语法的样子。经过两年寻求出版人的徒劳,他最终决定自己出版这个作品,1887年7月26日”,(En la jaro 1885, en kiu li ankaŭ doktoriĝis, li jam fiksis Esp-on tia, kia ni ĝin konas en ĝia vortaro kaj gramatiko. La du jaroj, kiuj pasis en la vana serĉado de eldonisto, ĝis li decidis eldoni mem sian verkon, la 26. VII. 1887, …)⑵ 得到妻子的同意,用她的嫁妆费,出版了四种语言(俄、波兰、德、法)的,作者署名为D-ro Esperanto的小册子“Internacia Lingvo”——世界语《第一书》,“人造的中立的”国际辅助语诞生了!而它的作者d-ro Esperanto,后来成为这种语言的名字!他的那首诗“我的心啊”(Ho, Mia Kor’)表达出他得知自己的《第一书》出版有望时的内心激动:
Ho, mia kor’, ne batu maltrankvile,
El mia brusto nun ne saltu for!
Jam teni min ne povas mi facile,
Ho, mia kor’ !
结婚后的柴门霍夫一家,日子过得并不富裕,在华沙贫民区从业的眼科医生收入低微,可是他还悲天悯人地免费为穷人诊治。一天疲劳工作之后,就投入到世界语的宣传、推广和通信、翻译、写作中去。1889年7月,世界语问世刚两年,世界语杂志 La Esperantisto的第一期就面世了。他在这份杂志的副刊里,刊登了一些从民族语翻译的文学作品和原创的诗,团结了世界语文学最早的一批人才;他自己也翻译了狄更斯的《生命的搏斗》(La Batalo de l’ Vivo de Dickens)和莎士比亚的名著《汉姆雷特》(Hamleto de Shakespeare),对语言的发展产生了极大的影响。
柴门霍夫1917年4月14日在华沙病逝。他去世后三年(1920),帕利华写的那本传纪《柴门霍夫生平》(Vivo de Zamenhof de Edmond Privat)就出版了。帕利华曾三次到华沙访问过柴门霍夫,是柴氏一家信赖的青年朋友。这本传记翔实地描绘出我们语言创始人柴门霍夫为理想奋斗的一生。此书一版再版,早在1935年,我国就有了汉译本。2007年UEA还出了由历史学者林斯(Ulrich Lins)修订的第六版。
现在面世的柴氏传记有好多种,许多帕利华在写那本传纪时没有见到的史料陆续公布出来,后来者对柴氏的研究也愈来愈深入。其中俄罗斯世界语者克尔仁科夫编写的《人类一员》(Homarano – La vivo, verko kaj ideoj de d-ro Zamenhof far A. Korĵenkov, Sezonoj, Litova Esp-Asocio, 2009)里,采用了许多新发掘出来的史料,这本书被他写成了文献(la dokumenta)式的著作,值得参考。
柴门霍夫一生著、译颇丰,日本世界语者伊东干治(Itô Kanzi, 1918-2005)穷数十年之功致力于整理、编辑和出版他的全集,近六十卷之多!我把他编辑的Plena Verkaro de Zamenhof(pvz)的目录,作为我这篇随笔的附录抄在后面,同志们自己去找来读读,我也就不再多说。
2015-06-06,大庆
⑴ Gaston Waringhien: 1887 kaj sekvo… TK/Stafeto, 1980, p. 14
⑵ same ⑴. P. 15
附录:
Plena Verkaro de Zamenhof
La unua parto: kajeroj
1, Unuaj libroj por esperantistoj
1-bis La inkunabloj de Esperanto
2, Ni laboru kaj esperu!
3, Antaŭen al la laboro!
4, Tamen la afero progresas!
5, Hebreo el la geto. De cionismo al hilelismo
6, Kun gradaj paŝoj eksterlanden!
6-bis La franca periodo de Esperanto
7, Klopodis organizi, sed vane!
7-bis La neforgeseblaj kongresoj
8, Por kaj kontraŭ reformoj!
8-bis Kiel Esperanto venkis?
9, Mortinta, sed senmorta!
9-bis Konfliktoj inter esperantistoj
10, Postrikoltoj de ludovikaĵoj
10-bis Milito ĉion detruas
La dua parto: tradukaĵoj
1, De Patronia al Ŝekspir’
2, De Mickieviĉ al Goethe
3, De Moliere al Ŝalom-Alejhem
4, De Moseo al Andersen
5-6, De Jesuo al Jeremia / De Jehezkel al Malahi
7. Fabeloj de Andersen
La tria parto: kromkajeroj
1, Senlegenda biografio de L.L. Zamehof
2, Korespondaĵo ludovikologia
2-bis Post la iel-tiela kompletiĝo
3, Ludovikologaj biografietoj
4, Aŭtografoj de Ludoviko
5, Ludovikaj vortaroj el la 19-a jarcento
6, Leteroj de Sebert al Ludoviko
7, Kial Ludoviko abdikis?
8, Lingvaj respondoj de Ludoviko
9, Ermitoj kuncelebris la majstron.
La kvara parto: originalaro
1, Unua etapo de Esperanto (1878-1895)
2, Ĝis la homaranismo (1896-1906)
3, Destino de Lidovika dinastio (1907-1917)
这是三卷本柴氏的著作。
Ludovikologia dokumentaro
26 volumoj
搜集老柴时代的杂志、各种语言的课本、教材、世界语者通信地址集等。
Pri nia pvz-ado 1959-2004
讲述编辑出版柴氏全集历程的书。
Kompilita kaj eldonita de Ludovikito (Itoo Kanzi)
Nun aĉetebla ĉe Libroservo de UEA kaj Libroteko tokio, Japanio